Społeczni opiekunowie zabytków to prawdziwi pasjonaci, zakochani w historii i architekturze, dysponujący ogromną wiedzą na ten temat. Odwiedzają, obserwują i opiekują się wybranymi, ulubionymi przez siebie obiektami i zawiadamiają odpowiednie instytucje, gdy dzieje się coś złego. Działają na podstawie ustawy z 2003 roku, w której zapisano, że ich zadaniem jest podejmowanie działań związanych z zachowaniem wartości zabytków i utrzymaniem ich w jak najlepszym stanie.
Społecznego opiekuna powołuje, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, starosta (w przypadku Poznania jest to prezydent miasta). Dostaje uprawnienia do pouczania osób naruszających przepisy, ale nie może wystawiać mandatów. Opiekunowie nie mają określonego zakresu działania terytorialnego. Zwykle wiedzą najlepiej i najszybciej, co się dzieje z obiektami pod ich opieką, dlatego ich zadaniem jest informowanie, m.in. miejskiego konserwatora zabytków, o stwierdzonych nieprawidłowościach, dewastacjach, uszkodzeniach itp. Chodzi oczywiście nie tylko o zniszczenia powodowane przez ludzi, ale także przez naturę - np. w Poznaniu często dochodzi do niszczenia ścian i stropów fortów przez korzenie drzew lub zalewanie wodą.
W Poznaniu społecznych opiekunów zabytków jest szesnaścioro. Są nimi: Jerzy Stiller, Zenon Górecki, Krzysztof Kłoskowski, Michał Luks, Stanisław Wiatrowski, Blanka Wiatrowska, Marcin Walkowiak, Daniel Żychliński, Paula Ciężka, Justyna Żychlińska, Tomasz Kanoniczak, Zbyszko Janiszewski, Bartosz Orszulak, Józef Bednarczyk, Adam Suwart i Artur Jacolik. Wszyscy zostali powołani w latach 2012-2019. Dużą grupę wśród poznańskich społecznych opiekunów stanowią miłośnicy fortyfikacji. Dzielą się swoją wiedzą z pracownikami urzędu, organizują akcje edukacyjne i informacyjne, oprowadzają turystów, organizują akcje porządkowe na terenach fortów - sprzątają liście i śmieci. Od 2003 roku ustawowo zagwarantowane uprawnienia społecznych opiekunów zabytków są dość ograniczone. W poprzednim okresie osoby pełniące tę funkcję mogły przy wykonywaniu ustawowych czynności skorzystać np. z pomocy policji lub innych służb, mogły też bez konieczności uzyskiwania zgody uczestniczyć w oględzinach konserwatorskich.
Działalność społecznych opiekunów zabytków w Poznaniu przeanalizowaliśmy na przykładzie Adama Suwarta, który tę funkcję pełni od 2017 roku. Dotyczyła ona przede wszystkim dwóch zagadnień: promowania wiedzy o wartościach, w tym historii zabytków, i sposobach ich ochrony oraz opieki nad nimi. Wśród swoich największych osiągnięć Adam Suwart wymienia m.in. doprowadzenie do opracowania programu prac konserwatorskich na jednym z dwóch najstarszych cmentarzy Poznania - cmentarza parafii św. Wojciecha na Cytadeli. Udało się doprowadzić do wdrożenia programu ratunkowego dla tej zabytkowej nekropolii - miejsca pochówku wielu wybitnych Wielkopolan. Wraz z programem prac konserwatorskich udało się doprowadzić do zabezpieczenia przez Miasto, po raz pierwszy od wielu lat, środków finansowych na konserwację i ratowanie zabytkowych grobów (prawie 400 tys. zł). W następnych latach program ma być kontynuowany.
Efektem aktywności Adama Suwarta jest również doprowadzenie do renowacji i zadbania o nadzór nad pomnikiem Armii "Poznań". Chociaż sam pomnik nie jest (jeszcze) zabytkiem, to znajduje się w strefie ochrony konserwatorskiej. Innym sukcesem opiekuna jest doprowadzenie do rekonstrukcji przedwojennej alei jarzębów na ul. Henryka Jordana. W ramach działalności edukacyjno-informacyjnej zorganizował 38 wycieczek edukacyjnych, a także opublikował cykl artykułów Okiem Społecznego Opiekuna Zabytków na łamach portalu biuletyn.poznan.pl. Teksty na łamach biuletynu opisywały dzieje poznańskich zabytków, tych dobrze znanych i tych znanych mniej, a jednak ważnych z punktu widzenia historii miasta. Dotyczyły takich miejsc i obiektów, jak: mur oporowy nad Wartą, Tama Garbarska, kamienica Kaspra Goskiego na Starym Rynku, pasaż Apollo, łazienki rzeczne, dawne kolegium jezuickie (czyli obecna siedziba Urzędu Miasta), nowy ratusz, most Dębiński, dwór przy ul. Szyperskiej, holenderski wiatrak przy ul. Milczańskiej, park Stanisława Moniuszki.
Aktywność SOZ w przypadku Adama Suwarta przekroczyła nawet granice naszego kraju! Dzięki pomocy merostwa w Tuluzie udało mu się ustalić miejsce pochówku oraz datę, przyczynę i miejsce śmierci Giedymina Dowbora-Muśnickiego, najstarszego syna gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, dowódcy powstania wielkopolskiego. Aktualnie Suwart współpracuje z różnymi instytucjami w sprawie renowacji tej bezimiennej dotąd mogiły na zabytkowym cmentarzu Rapas w Tuluzie. Chce umieścić na grobie tablicę z dwujęzyczną informacją oraz doprowadzić do objęcia przez miejscową Polonię stałej opieki społecznej nad mogiłą. W Poznaniu był również inicjatorem nadania ulicy imienia Janiny Lewandowskiej, pilotki, córki gen. Dowbora-Muśnickiego. Ulica dochodząca do pl. Bernardyńskiego sąsiaduje z ulicą noszącą imię ojca Janiny Lewandowskiej.
Społeczni opiekunowie zabytków, jak wskazuje nazwa, swoje zadania pełnią nieodpłatnie. Posiadają legitymację potwierdzającą pełnioną przez nich funkcję. Wzór legitymacji określony jest w Zarządzeniu Prezydenta Poznania powołującego daną osobę na społecznego opiekuna zabytków.
Mateusz Malinowski
© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2020