Pokuszę się o stwierdzenie, że w Poznaniu wiedza o roli i dokonaniach kryptologów jest większa niż gdziekolwiek na świecie. Chyba każdy słyszał już o Rejewskim, Różyckim i Zygalskim, absolwentach Uniwersytetu Poznańskiego, którzy w 1932 roku złamali zasadę działania niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma.

Trochę mniej wiemy o dokonaniach kryptologów w okresie wojny polsko-bolszewickiej, a są one równie imponujące. Czekając na otwarcie poznańskiego Centrum Szyfrów Enigma, którego budowa dobiega końca, możemy już teraz poszerzyć swoją wiedzę na temat fascynujących wydarzeń "sekretnej wojny w eterze".

Wystawa, którą od soboty będzie można oglądać w Poznaniu, została przygotowana przez Centralną Bibliotekę Wojskową im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Prezentuje dokonania najważniejszych polskich kryptologów, ale także historię legendarnych ośrodków kryptograficznych m.in.: Biura Szyfrów w Polsce, PC "Bruno" we Francji czy Bletchley Park w Wielkiej Brytanii. Przypomina o tym, że zanim złamano Enigmę, rozszyfrowano "Rewolucję". Polska służba wywiadowcza w czasie wojny polsko-bolszewickiej odczytywała zaszyfrowane depesze Armii Czerwonej, pracując pod kierownictwem por. Jana Kowalewskiego. Miało to decydujące znaczenie dla podejmowania decyzji przez marszałka Józefa Piłsudskiego, dowodzącego odrodzonym Wojskiem Polskim, broniącym kraju, który dopiero co odzyskał niepodległość.

Polski radiowywiad złamał około 100 kluczy szyfrowych i odczytał około czterech tysięcy szyfrogramów "czerwonej" i "białej" Rosji oraz państw sąsiednich. Złamanie rosyjskiego szyfru "Rewolucja" podczas Bitwy Warszawskiej, pozwoliło uzyskać informacje o planach Armii Czerwonej i zaplanować zaskakujące manewry i kontrofensywy, które doprowadziły m.in. do tzw. Cudu nad Wisłą, czyli odparcia bolszewików spod Warszawy w 1920 roku.

W kolejnych latach próby łamania szyfrów obcych były kontynuowane ze znaczącymi sukcesami. Gdy Niemcy w 1926 roku jako pierwsi na świecie wprowadzili do użytku maszyny szyfrowe "Enigma" - powszechnie uważane za niemożliwe do złamania dotychczasowymi metodami - polscy kryptolodzy zastosowali w dekryptażu analizę matematyczną. W końcu 1932 roku Marian Rejewski, bydgoszczanin, absolwent Uniwersytetu Poznańskiego, odtworzył na podstawie obliczeń matematycznych konstrukcję "Enigmy", złamał jej szyfr i odczytał pierwszą zaszyfrowaną przy jej pomocy depeszę.

W 1938 roku powstała "bomba kryptologiczna" - maszyna ułatwiająca dekryptaż, składająca się z połączonych z sobą "Enigm", pracujących wspólnie w celu określenia prawidłowej pozycji początkowej wirników niemieckiej maszyny szyfrującej. Ten i kolejne sukcesy były możliwe właśnie dzięki pracy młodych matematyków, którzy w 1926 roku wzięli udział w kursie kryptologicznym zorganizowanym w Poznaniu.

W lipcu 1939 roku, w obliczu nadchodzącej wojny, doszło do spotkania polskich kryptologów z przedstawicielami wywiadów francuskiego i brytyjskiego, podczas którego Polacy przedstawili gościom opis metod łamania szyfru i konstrukcję zbudowanych w tym celu urządzeń; przekazali również po jednej replice "Enigmy". Już pięć tygodni później wybuchła II wojna światowa, w której pałeczkę w łamaniu szyfrów niemieckich przejęli Anglicy, którzy stworzyli wielki ośrodek kryptologiczny w Bletchley Park. Później dołączyli do nich także Amerykanie ze swoimi niewyczerpanymi zasobami osobowymi i finansowymi. Ocenia się, że łamanie szyfrów niemieckich skróciło II wojnę światową o dwa lata.

W odniesieniu do pogromców Enigmy używa się określenia "Poznańscy Kryptolodzy".  Mają oni w Poznaniu swoje miejsca pamięci: pomnik przed CK Zamek, tablicę pamiątkową w budynku rektoratu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz stałą wystawę w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym. Miejscem ich upamiętnienia będzie także Centrum Szyfrów Enigma im. M. Rejewskiego, J. Różyckiego i H. Zygalskiego, którego budowa dobiega końca.

Zanim nastąpi jego otwarcie, możemy poznać tę historię w nieco innym ujęciu, może nie tak "poznańskocentrycznym", bo w tym wypadku wystawę przygotowała Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie. Dysponuje ona dokumentami, które ciągle nie zostały w pełni zbadane, w tym także dotyczącymi działań kryptologów. Warto pamiętać, że wykorzystanie programowalnych maszyn liczących, używanych do łamania szyfrów, było zaczątkiem techniki komputerowej i cywilizacji cyfrowej, bez której dzisiaj nie wyobrażamy sobie życia.

Szymon Mazur

• wystawa Polscy kryptolodzy 1918-1945
• otwarcie: 22.05
• Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919
  
• czynna do 30.06
• bilety: 12 zł, we wtorki: wstęp wolny

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2021