Czesław Gabriel Stanisław Znamierowski (potrójne imię dodaje mu zasłużonej powagi) urodził się w 1888 roku w Warszawie, studiował w Lipsku, Petersburgu, Berlinie i Bazylei, wykładał na Uniwersytecie Poznańskim i był członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Od roku 1924 silnie związany z Poznaniem, któremu za sprawą Antoniego Peretiatkowicza zawdzięcza zainteresowanie teorią prawa, późniejszą habilitację, objęcie Katedry Teorii Państwa i Prawa, a w 1934 roku - tytuł profesora zwyczajnego nauk prawnych. Pod koniec życia poznański uniwersytet odznaczył Znamierowskiego tytułem doktora honoris causa. Studentom prawa znany jest przede wszystkim z dzieł takich jak: Elita i demokracja oraz Szkoła prawa. Rozważania o państwie. Wnikliwsi studenci filozofii powinni kojarzyć nazwisko Znamierowskiego z tłumaczeniami prac angielskich filozofów (szczególnie Hobbesa, Hume'a, Milla i Moore'a...).
To właśnie przy ulicy Zakręt w Poznaniu mieszkał słynny filozof prawa. A i nazwa ma tu symboliczne znaczenie, w biografii Znamierowskiego odnajdziemy bowiem tyle intelektualnych zwrotów akcji, manowców i zakrętów, iloma poszczycić się może malownicza uliczka Starego Grunwaldu.
Dlaczego warto szczególnie dzisiaj pamiętać o dokonaniach Czesława Znamierowskiego? Nie tylko ze względów erudycyjnych i lokalno-patriotycznych. Znamierowski jest bowiem autorem wielu zasługujących na przywołanie koncepcji z zakresu etyki społecznej. Takich, które mają potencjał stania się "kairosem" naszego myślenia o drugim człowieku.
Pojęcie "czułości" za sprawą noblowskiej mowy Olgi Tokarczuk trwale wpisało się w słownik polskiego dyskursu o Innym. Rzadko kto jednak zdaje sobie sprawę z wcześniejszego funkcjonowania w języku etyki terminu "życzliwość powszechna", którego autorem jest właśnie Czesław Znamierowski. Pojęcie to obejmuje zarówno miłość, jak i sympatię. Życzliwość powszechna jest według Znamierowskiego podstawą formalną wszelkiej etyki, swoistym imperatywem kategorycznym w swej "emocyjnej" odmianie. Ów imperatyw życzliwości ma polegać na empatycznym wglądzie w dobro Innego, na uświadomionej "dobrej intencji" wszelkich działań. Życzliwość powszechna pragnie, by każdy człowiek miał zapewnioną swobodę działania, myślenia, poruszania się i ekspresji, aby jego enklawa osobista w postaci godności, dobrego imienia, pozycji społecznej i równego dostępu do dóbr materialnych pozostawała nietykalna. Życzliwość powszechna rozszerza świat wewnętrzny człowieka, lecząc go z zachowań egoistycznych. Jest pewną dyspozycją emocjonalną polegającą na stałej gotowości do wczuwania się w interesy drugiego podmiotu moralnego.
Świat w ontologii Znamierowskiego jawi się konsekwentnie jako "przepełniony" kolizyjnymi dążeniami i uczuciami. Jest on zbyt ciasny, by pomieścić wszystkie sprzeczne interesy i rozbieżne poglądy. Stąd jego "ciasnota", która jawi się jako tragiczne napięcie między tym, co skończone, a tym, co nieskończone. Wobec takiej ontologii konieczne jest wypracowanie etyki jako metody deliberatywnego dochodzenia do konsensusu, także w sferze publicznej i politycznej. Teorię etyczną Znamierowskiego można zaliczyć (zgodnie z rozróżnieniem Marii Ossowskiej) do "nurtu solidarnościowego", którego punktem centralnym jest regulacja współżycia między ludźmi. To właśnie dzięki zdolności do wczuwania się w cudze przeżycie możliwe jest nawiązanie relacji społecznych.
Według Znamierowskiego o ocenie moralnej możemy mówić wyłącznie w przypadku, gdy oceniamy cudze zachowanie, kierując się zasadą życzliwości powszechnej. Z takiej oceny można dopiero wyprowadzić normę moralną. Wszystkie działania zgodne z naczelną zasadą będą się zatem kierowały tymi samymi normami; w tym sensie można mówić o jednoczącym charakterze owego poczucia moralnego zwanego "życzliwością powszechną" albo po prostu "sumieniem". Każdy, kto się nim kieruje, bez wahania uzna ogólną obowiązywalność danej normy opartej na mocy życzliwości.
Koncepcja życzliwości nie jest jednak wolna od zastrzeżeń. Jak każda teoria posiada własne "zakręty". Pojawia się bowiem zasadnicze pytanie: Czy życzliwość powszechna może być odczuwana przez wszystkich ludzi bez wyjątku? Znamierowski dochodzi do wniosku, że jej powszechność polega na tym, że świadomie zwraca się bez różnicy ku każdemu człowiekowi. Utopijną jest wizja, która zakłada, że każda jednostka odznacza się tą samą życzliwą dyspozycją.
Na koniec warto oddać głos samemu Znamierowskiemu, który w Abecadle prawoznawcy następująco podsumował swoją główną koncepcję etyczno-społeczną: "Należycie ujęta i wysłowiona, ta koncepcja jest jasna i nie ma w niej żadnej tajemniczości, jaką chcieli w niej widzieć jej przeciwnicy. Jest to koncepcja wyraźnie oparta na życzliwości powszechnej; jest to, rzec można, widzenie spraw życia zbiorowego oczami tej życzliwości. Nie ma ona żadnej mocy sugestywnej dla ludzi, co nie patrzą oczyma tego najbardziej humanitarnego uczucia; ani dla tych, co otwarcie kierują się nienawiścią do bliźnich".
Z dzisiejszej perspektywy nie przyznalibyśmy pewnie tej koncepcji miana "jasnej" i "nietajemniczej". Jak w przypadku każdego rozważania o emocjach musimy mierzyć się z problemem "języka prywatnego". Cóż to bowiem znaczy czuć wobec kogoś życzliwość? Jak ją zmierzyć? Te pytania pozostawiam już życzliwie bez odpowiedzi...
Olga Żyminkowska
Olga Żyminkowska - studentka filozofii w ramach Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Społecznych na UAM. Laureatka Nagrody im. Leszka Kołakowskiego (2018), zwyciężczyni Olimpiady Filozoficznej (2018), laureatka grantu dla młodych badaczy Best Student (2019), Stypendium im. dr. Kulczyka (2020) oraz Studenckiego Lauru (2020). Zainteresowania: filozofia literatury, gatunki w literaturze, pogranicza filozofii i literatury, "zwrot ku rzeczom", korespondencja sztuk, filozofia powieści.
© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2021