Miała pseudonim "Zo"

Czytelnicy interesujący się wojenną historią Polski z pewnością doskonale znają postać Elżbiety Zawackiej, ps. "Zo", założycielki Archiwum Pomorskiego Armii Krajowej, w 2006 roku awansowanej do stopnia generała brygady. Jest ona także doskonale znana w Toruniu, mieście, w którym się urodziła i w którym mieszkała przez wiele lat. W Poznaniu jej historia znana jest słabiej, co jest o tyle dziwne, że była przedwojenną absolwentką Uniwersytetu Poznańskiego i miała silne związki z naszym miastem i regionem (była m.in. nauczycielką w Szamotułach). W polskiej historii jest to postać wybitna, warto więc w środę skorzystać z okazji i poznać ją bliżej.

Zawacka już w latach młodości działała w organizacjach patriotycznych i wojskowych. W roku 1930 związała się Przysposobieniem Wojskowym Kobiet, w którym uczyła się jeździć konno, czytać mapy, tworzyć struktury organizacyjne. Odbywała też zajęcia z terenoznawstwa i łączności, co miało dedycujący wpływ na jej życie. Od pierwszych dni II wojny światowej była na służbie. Koordynowała ewakuację ludności polskiej ze Śląska, później przedostała się do Lwowa i wzięła udział w obronie miasta. Tam została żołnierzem Lwowskiego Kobiecego Batalionu Pomocniczej Służby Wojskowej. Po kapitulacji i wkroczeniu Sowietów, wydostała się ze Lwowa, przedostała się przez linię frontu i dotarła do Torunia, by ratować rodzinę zagrożoną niemieckimi represjami.

W kolejnych latach wojny działała w konspiracyjnym Wojsku Polskim, zaczynając od Służby Zwycięstwa Polsce, później w Związku Walki Zbrojnej, przekształconym później w Armię Krajową. Brała udział w Powstaniu Warszawskim, a po wojnie organizowała łączność i kolportaż prasy na terenie Wielkopolski w ramach Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. W okresie stalinizmu była inwigilowana przez służbę bezpieczeństwa, siedziała w więzieniu, skazana początkowo na 10, a później 5 lat, m.in. za posiadanie banknotu 10-dolarowego. Później była nauczycielką, zajmowała się pracą dydaktyczną i działalnością społeczną. Współpracowała z Komisją Historii Kobiet w Walce o Niepodległość i zgromadziła ogromne archiwum dokumentów związanych z wojskową służbą kobiet.

Największe uznanie budzą jej wojenne dokonania. "Zo" odbyła ponad 100 tajnych misji kurierskich, wielokrotnie zmieniając tożsamość, przechodząc przez granice z fałszywymi dokumentami, m.in. podając się za Niemkę, przewiozła przez terytorium Niemiec, a potem przez Austrię, Francję i Hiszpanię tajne mikrofilmy dla Rządu RP w Londynie. Ponieważ zgłosiła chęć powrotu z zachodu do okupowanej Polski, a dostanie się do kraju drogą lądową było niemożliwe, została przetransportowana samolotem i zrzucona na spadochronie. W związku z tym przez niektórych jej biografów uznawana jest za jedyną kobietę w gronie "Cichociemnych", chociaż nie przeszła szkolenia bojowego charakterystycznego dla tej formacji i nie została awansowana po dotarciu do Polski.

Być może wątpliwość dotyczącą "Cichociemnych" rozstrzygnie Clare Mulley, brytyjska autorka poczytnych książek poświęconych przede wszystkim historii kobiet. Mulley napisała m.in. biografię słynnej działaczki na rzecz dzieci Eglantyne Jebb, wybitnej polskiej agentki wywiadu Krystyny Skarbek oraz Hanny Reitsch i Melitty von Stauffenberg, pilotek niemieckich, które poświęciły się służbie dla nazistowskiej III Rzeszy.

Teraz, po długiej pracy w archiwach w Polsce i Wielkiej Brytanii, licznych rozmowach i konsultacjach z ludźmi, którzy znali generał Elżbietę Zawacką, Mulley oddaje w ręce czytelników książkę, dzięki której możemy poznać "Zo" bliżej niż dotąd. Pod tytułem "Agent Zo: The Untold Story of Courageous WW2 Resistance Fighter Elżbieta Zawacka" ukazała się ona w zeszłym roku w Wielkiej Brytanii, a teraz czeka nas jej polska premiera. Clare Mulley promuje książkę w Polsce odwiedzając m.in Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum II Wojny Światowej czy poznańskie Centrum Szyfrów Enigma.

Ciekawym aspektem jej wizyty w Poznaniu jest fakt, że Zawacka była studentką matematyki na Uniwersytecie Poznańskim, a jej wykładowcą i promotorem pracy magisterskiej był prof. Zdzisław Krygowski, organizator kursu szyfrów, który wyłonił późniejszych kryptologów, łamaczy Enigmy. To nie wszystko. W czasie jej studiów starszym asystentem prof. Krygowskiego był Marian Rejewski, jeden z kryptologów, a Zawacka uczęszczała na prowadzone przez niego ćwiczenia i seminaria. Opowiedziała o tym w filmie "Miałam szczęśliwe życie" dostępnym na You Tube.

Spotkanie z Clare Mulley będzie okazją, by zadać jej pytania o ten, a także o inne wątki poznańskie z życia Elżbiety Zawackiej. Z pewnością, pełniąc funkcję łączniczki, kurierki, a także szyfrantki "Zo" doskonale wpisała się w definicję "szyfrodziewczyny".

Szymon Mazur

• spotkanie autorskie z Clare Mulley, autorką książki "Agentka ZO. Historia Elżbiety Zawackiej, bohaterki II wojny światowej"
• 8.10, g. 17
• Centrum Szyfrów Enigma
• wstęp wolny

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2025