Psychologia twórczości nie ma łatwo. Często sprowadzana jest do banalnych i domorosłych sądów. Do tego wciąż pokutuje romantyczny wizerunek artysty - odmieńca, odszczepieńca, kogoś funkcjonującego na marginesie społeczeństwa. I jeszcze wyobrażenie, że najistotniejszym czynnikiem tworzenia jest "natchnienie". To ono ma za zadanie powoływać, przy niewielkim użyciu podmiotu ludzkiego, prawdziwe artefakty.

W Polsce badaniami nad psychologią twórczości zajmuje się prof. Edward Nęcka. Jego publikacje cieszą się powodzeniem, jednak głównie w środowiskach uniwersyteckich. Rynek kreatywnych poradników nie jest dobrym tropem, by poszerzać swoje umiejętności, bo łatwo trafia się na domorosłe sądy o tym, że ogólnie to jest "wspaniale", a bezkrytycznie "wspaniałe" jest też to, że człowiek robi cokolwiek.

Bardzo dobrze w te braki wpisuje się esej Jerrego Saltza, który łączy wiele dobrych tropów dotyczących tworzenia. I zachęca do działania na polach artystycznych, podkreślając, że jest to rodzaj pracy polegający na mozolnym łączeniu znaczenia, stylu i oryginalności, do tego łatwo poddający się ocenie i co najmniej odrzuceniu.

Głównym obszarem zainteresowań Saltza nie jest dzieło, ale orientacja na proces, który prowadzi do jego powstania. Proces - postrzegany jako praca, jako zespół czynników prowadzących do uzyskiwania niespodziewanych znaczeń. Autor, krytyk, koncentruje się najmocniej na malarstwie, na oryginalności utrwalania chwil i ludzi. Ta publikacja jest znakomicie uzupełniona autorskim wyborem prac - zupełnie niejednoznacznym i nieprzewidywalnym. Pojawiają się takie nazwiska jak Bill Traylor i jej Kobieta w zielonej bluzce, towarzysząca rozdziałowi o rozpoczynaniu pracy nad dziełem, czy Przejażdżka Philipa Gustona, otwierająca rozdział o oryginalności.

Saltz tak kieruje swoją narracją, by Jak zostać artystą był esejem o poznawaniu, odczytywaniu gestu artystycznego. Odpowiadając na kolejne dylematy związane z możliwością tworzenia dzieła, pisze bardzo wiele i celnie o tym, czym jest sztuka w ogóle. Jak dzieje się to, że pewien wytwór człowieka jest oglądany i komentowany, a inny jedynie zauważony i użytkowany. Zwraca uwagę na konieczność posiadania wiedzy i wykształcenia własnego aparatu krytycznego. Nie jest zwolennikiem zupełnej arbitralności dzieła, więc chętnie przywołuje myśli i cytaty z dawnych mistrzów, komentatorów, pisarzy. Uznaje, że oryginalność stylu i myśli zyskuje się dzięki poznaniu i krytycznej analizie tego, co powstało. Dzięki temu hasło towarzyszące tytułowi, czyli to, że Sztuka jest dla każdego, nie jest sloganem, ale zapewnieniem, że w mnogości stylów, prądów, negacji jest miejsce na każde spostrzeżenia. O ile tylko zostaną one wyrażone w sposób zachęcający do budowania opinii.

Jak zostać artystą  to również pozycja użyteczna, posiadająca cechy "literackiego coachingu". Ale ten styl nie razi, nie zniechęca do podjęcia rozmowy z autorem. Jest wyrazem erudycji, doświadczeń samego Saltza związanych z poznawaniem sztuki.

W niezwykle trudnym obszarze rynku wydawniczego pojawiła się zaskakująco dobra i przemyślana pozycja. Łączy cechy dobrej eseistyki z przystępnością. Nie jest to popis erudycji i oczytania autora polegający na autobiograficznym podawaniu anegdot w towarzystwie szpalerów nazwisk, prądów i terminów. Ten poradnik jest przemyślanym głosem krytyka sztuki, uczestnika artystycznego świata, któremu najbardziej zależy na odbiorcy dzieła. Tworzenie, do którego zachęca, traktuje jak proces nawiązywania innego, bardziej delikatnego niż codzienność kontaktu. A obecność dzieł poddawanych nieustającej krytyce - jako warunek konieczny do istnienia ludzkiego, bardziej znośnego świata.

Michał Pabian

• Jerry Saltz, Jak zostać artystą
• tłum. Grażyna Skoczylas
• wyd. Rebis

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2021