Mohammad Rasoulof należy obok Asghara Farhadiego do trzeciego pokolenia irańskiego kina postrewolucyjnego , a dokładniej do tych filmowców, którzy nie rozpoczęli kariery tuż po rewolucji, lecz w późniejszych dekadach. W swoim debiucie Zmierzch (2002) podjął rzadko wówczas obecny w tej kinematografii temat małżeństwa. A zrobił to w bardzo nietypowy sposób, wybierając na miejsce akcji więzienie. Główny bohater to złodziej Alireza, który dostaje szansę na wyjście, ale musi wcześniej znaleźć żonę, co za kratami wydaje się niemożliwe. W poszukiwania angażuje matkę, również przebywającą w więzieniu. Ta natrafia na młodą kobietę, która popełniła wykroczenie związane z narkotykami. Rodacy reżysera oglądając ten film mają przy tym świadomość, jak łatwo - zwłaszcza kobietom - jest trafić w tym kraju do więzienia. Powodem ciągłych lęków jest drobiazgowe kontrolowanie społeczeństwa przez policję religijną sprawdzającą czy ludzie przestrzegają obowiązującego w Iranie prawa religijnego.

To przenikliwe, pozbawione złudzeń spojrzenie na irańską opresyjną rzeczywistość towarzyszy Rasoulofowi do tej pory. Podobnie jak wielu twórców kina postrewolucyjnego aby uniknąć cenzury posługuje się dość jednoznacznymi symbolami i czytelnymi dla publiczności alegoriami. W Żelaznej wyspie (2005) stworzył groteskowy obraz arabskiej mniejszości żyjącej na rdzewiejącym statku porzuconym na południowym wybrzeżu kraju. Okręt staje się w filmie alegorią Iranu - dysfunkcyjnej "krainy" rządzonej przez autokratycznego kapitana Nemata. Władca ogranicza mieszkańcom mobilność i dostęp do stałego lądu, zakazuje telewizji na pokładzie i użycza do lektury jedynie stare gazety. Dostęp do jedynego telefonu komórkowego jest przez niego również ściśle reglamentowany. Rasoulof odnosi się w tym filmie do cenzury panującej w Iranie pokazując społeczeństwo, które informacyjnie i czasowo zostało zawieszone w próżni.

Fatwa na talerze satelitarne

W filmie The Dish (Talerz, 2008) reżyser podjął kwestię funkcjonowania telewizji satelitarnej w Iranie. W 1994 roku Mohammad Ali Araki wydał fatwę zakazującą telewizji satelitarnej, oświadczając: "Instalowanie anten satelitarnych, które otwierają islamskie społeczeństwo na dekadencką obcą kulturę i roznoszą zachodnie choroby wśród muzułmanów jest odtąd haram [religijnie zakazane - przyp.red]". Była to reakcja na działania "krnąbrnego" społeczeństwa, które podważyło medialny monopol rządowy, sięgając po telewizję satelitarną i czarny rynek wideo. Władze bezskutecznie próbowały walczyć z tymi zjawiskami, wypuszczając legalne produkcje krajowe na kasetach VHS czy rozkręcając kinematografię i rozbudowując sień kin.

Zakazano więc produkcji, importu, dystrybucji i używania urządzeń telewizji satelitarnej, wprowadzając kary za złamanie tych zasad. Początkowo rząd nakłaniał posiadaczy tych sprzętów do "dobrowolnego" oddawania swoich talerzy, potem zaczął ich straszyć grzywnami, karami więzienia i konfiskowaniem sprzętu. Zakaz okazał się jednak nieskuteczny, bo inspekcje były wyrywkowe, a użytkownicy satelit zaczęli wymyślać coraz to lepsze sposoby na ukrywanie sprzętu, chowając go na dachach za niskimi murkami czy sięgając po miniaturowe talerze satelitarne. Zakazany owoc stał się wręcz obsesyjnie pożądany - zwłaszcza wśród młodych - a popularność telewizji satelitarnej wprowadziła do Iranu na szeroką skalę amerykańskie media, produkcje i popkulturę. Za rządów Ahmadinejad władze z nową siłą uderzyły w posiadaczy talerzy satelitarnych, określając je elementami miękkiej wojny z republiką islamską. W tym czasie zaczęto też porównywać wpływ satelity na odbiorców jako porównywalny z działaniem zakazanych narkotyków. Policjant Bahman Kargar stwierdził wówczas: "Używanie telewizji satelitarnej jest taką samą zbrodnią jak stosowanie narkotyków. Narkotyki zagrażają fizycznemu i psychicznemu zdrowiu, podczas gdy telewizja satelitarna wpływa na upadek, osłabienie i dezintegrację więzi rodzinnych".

W The Dish Rassoulof pomieszał elementy kina i fikcji opowiadając o wprowadzeniu telewizji satelitarnej do wioski Makhunik we wschodnim Iranie. Talerze pojawiają się w niej jako efekt uboczny elektryfikacji i zainstalowania wraz z nią w osadzie telewizji rządowej. Z rozmów z mieszkańcami i instalatorem anten przed kamerą poznajemy w jaki sposób służą one lokalnej społeczności. Odbiorcy traktują telewizję satelitarną nie tylko jako źródło informacji, ale i edukacji. Dla zmęczonych policją religijną kobiet "talerze" stają się również pociągającą alternatywą - pozostając w domu mimo wszystko mają dzięki nim łączność ze światem, której dotąd odmawiała im republika islamska.

"Przygotuj się"

W 2010 roku Rasoulof i inny irański reżyser Jafar Panahi zostali aresztowani pod zarzutem nielegalnego kręcenia filmu (w Iranie trzeba mieć zgodę na filmowanie w przestrzeni publicznej). Początkowo zostali skazani na sześć lat więzienia i nałożono na nich dwudziestoletni zakaz realizowania filmów, pisania scenariuszy, podróży zagranicznych i udzielania wywiadów zagranicznym mediom.

Później wyrok więzienia dla Rasoulofa został skrócony do jednego roku, a on samwyszedł za kaucją. Mimo tych represji reżyser nie zrezygnował z tworzenia kolejnych filmów. W 2011 roku miało premierę jego Pożegnanie, w 2013 Rękopisy nie płoną, a w 2017 Uczciwy człowiek. Gdy otrzymał na festiwalu w Cannes główną nagrodę za ten film w sekcji Un Certain Regard i wrócił do kraju, jego paszport został skonfiskowany. W 2019 roku Rasoulof został skazany na rok więzienia za działania "zagrażające bezpieczeństwu narodowemu" i "propagandę przeciwko islamskiemu rządowi". Otrzymał wtedy również dwuletni zakaz opuszczania kraju. W czasie procesu apelacji udało mu się... zrealizować kolejny film Zło nie istnieje, w którym podjął temat kary śmierci. Jak podaje jego producent, werdykt sądu potwierdzający wyrok reżyser otrzymał w formie upiornego SMS-a "Twój werdykt został potwierdzony, a apelacja została odrzucona i musisz iść do więzienia. Przygotuj się".

Film The Dish zostanie udostępniony online 4 maja w godzinach 18-20, a o godzinie 20 odbędzie się rozmowa z Jackiem Zydorowiczem - profesorem pracującym w Instytucie Kulturoznawstwa UAM, który zajmuje się sztuką najnowszą, kulturą wizualną i kulturami alternatywnymi.

Marek S. Bochniarz

• pokaz filmu The Dish i rozmowa z Jackiem Zydorowiczem
• Pawilon
• 4.05, g. 18
• online

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2021