Państwo Słowian Wschodnich powstało w drugiej połowie IX wieku. Jego najważniejszymi ośrodkami były Nowogród Wielki oraz Kijów. Przez oba miasta przechodził szlak handlowy "od Waregów do Greków" - ze Skandynawii do Konstantynopola. Protoplastą ruskiej dynastii Rurykowiczów był Ruryk, Wareg, czyli wiking ze Szwecji. Ruryk miał zostać zaproszony w 862 roku do Nowogrodu Wielkiego, aby rządzić miejscową ludnością. Po objęciu we władanie północnej stolicy Ruryk opanował również Kijów. Ruś przyjęła chrześcijaństwo (we wschodnim obrządku) za sprawą księcia Włodzimierza Wielkiego w 988 roku. Szczyt swojej potęgi osiągnęła pod rządami syna Włodzimierza, Jarosława Mądrego.

W 1240 roku Ruś najechali Mongołowie. Inwazja koczowników oznaczała z jednej strony ogromne zniszczenia, z drugiej - utratę samodzielności. Rurykowicze stali się poddanymi Złotej Ordy. Konflikty między książętami dzielnicowymi przeniosły się na dwór w Saraju, gdzie starano się o przychylność następców Czyngis-Chana. Najlepiej w tych zakulisowych rozgrywkach radzili sobie książęta Moskwy. W tym samym czasie Litwa podporządkowała sobie zachodnią i południową część ziem ruskich z wyjątkiem Księstwa Halicko-Włodzimierskiego (Rusi Czerwonej), przyłączonego do Polski przez Kazimierza Wielkiego.

Z rodu Rusini, z narodowości Polacy

W przeciwieństwie do panowania mongolskiego, okres litewski w historii Ukrainy ocenia się pozytywnie. Język i kultura Rusinów upowszechniły się wśród litewskich elit, do których dołączyli ruscy książęta i bojarzy (szlachta). Język ruski stał się językiem urzędowym wielkiego księstwa, którym pozostawał aż do 1696 roku, zastąpiony przez polszczyznę. Podstawą dla litewskiego prawa była Ruska prawda, czyli zbiór praw wydany przez Jarosława Mądrego. Bez przeszkód rozwijało się prawosławie.

W wyniku unii lubelskiej Litwa odstąpiła Koronie ziemie ukraińskie. W tym okresie wśród ruskiej szlachty zaczęła dominować polska kultura oraz język, elity masowo przechodziły też na katolicyzm. Sobiescy, Wiśniowieccy czy Potoccy zaczęli określać siebie jako "z rodu Rusini, z narodowości Polacy". Pozbawiona mecenasów Cerkiew prawosławna w Rzeczypospolitej popadła w głęboki kryzys. Pomysłem części prawosławnych biskupów na jej uzdrowienie, popieranym przez Polaków i papieża, była unia z Kościołem katolickim, którą przyjęto na synodzie w Brześciu w 1596 roku. Sprzeciwiła się jej większość wiernych, w tym Kozacy zaporoscy.

Kozacy stanowili bractwo wojskowe, którego głównym ośrodkiem była Sicz - warowny gród za porohami (progami) Dniepru. Rekrutowali się głównie z ruskich chłopów, ale nie tylko. Pojawiali się wśród nich również zubożali szlachcice oraz przedstawiciele innych warstw społecznych. Warunkiem przyjęcia na Sicz było wyznanie prawosławne. Kozacy udawali się na Zaporoże zazwyczaj na wiosnę, wracając na zimę do swoich rodzin. Szlachta miała z Kozakami poważny problem. Rzeczpospolita werbowała ich na prowadzone przez siebie wojny, a kozacką piechotę uważano za jedną z najlepszych formacji tego typu w Europie. Kiedy ich potrzebowano, obiecywano im przywileje, przede wszystkim rozszerzenie rejestru, czyli spisu Kozaków oficjalnie przebywających na służbie króla. Kiedy wojny się kończyły, o obietnicach zapominano i kazano im wracać do odrabiania pańszczyzny. Taktyka "kija i marchewki" stosowana przez władze wobec Kozaków, w połączeniu z narastającym konfliktem religijnym pomiędzy unitami (grekokatolikami) i dyzunitami (prawosławnymi), doprowadziła do buntów, z których największym było powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (1648-1654).

Historię wojny polsko-kozackiej znamy z powieści Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza. Ukraińska historiografia nazywa ją "wojną wyzwoleńczą narodu ukraińskiego". Powstanie Chmielnickiego było momentem zwrotnym w historii Europy Wschodniej. Hetman kozacki zdecydował się na sojusz z carem moskiewskim, który przypieczętowała ugoda perejasławska z 1654 roku. Chmielnicki przeliczył się. Car interpretował bowiem ugodę jako przejście Kozaków na jego służbę, a nie porozumienie dwóch równorzędnych stron. Od tego momentu Ukrainę lewobrzeżną, czyli wschodnią, opanowała Moskwa. Dla Rzeczpospolitej powstanie Chmielnickiego oznaczało początek końca, dla Rosji - świt imperium.

Ukraiński Piemont

W następstwie drugiego i trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej większość ziem zamieszkanych przez Rusinów-Ukraińców znalazła się w rękach rosyjskich. Jedynie dawne Księstwo Halicko-Włodzimierskie weszło - jako Galicja i Lodomeria - w skład monarchii habsburskiej. Galicja stała się ukraińskim Piemontem - ośrodkiem ruchu narodowego, a to z uwagi na względnie liberalny system polityczny. Umożliwiał on konkurencję pomiędzy ugrupowaniami reprezentującymi zarówno różne ideologie, jak i różne narodowości. Głównym przeciwnikiem galicyjskich Ukraińców była polska arystokracja, która dominowała zarówno w wymiarze politycznym, jak i gospodarczym.

O żadnym liberalizmie nie mogło być mowy pod panowaniem rosyjskim. Władze carskie oficjalnie uznawały Ukraińców oraz Białorusinów za część jednego wielkiego narodu rosyjskiego. Język ukraiński całkowicie wyrugowano z przestrzeni publicznej, miał on pozostać mową niepiśmiennych chłopów. Wszelkie przejawy niezależności Ukrainy brutalnie zwalczano. Mimo to w połowie XIX wieku doszło do przebudzenia narodowego, którego symbolem był poeta Taras Szewczenko, ukraiński wieszcz. Najważniejszym elementem tworzącej się świadomości narodowej była spuścizna Kozaków zaporoskich.

Igor Ksenicz

Igor Ksenicz - dr nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, adiunkt w Instytucie Kultury Europejskiej UAM. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół Ukrainy (historii, polityki, kultury), stosunków polsko-ukraińskich, samorządu terytorialnego oraz paradyplomacji. Społecznie zaangażowany w działalność Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego POLSKA - UKRAINA w Poznaniu, Związku Ukraińców w Polsce oraz Ukraińskiego Towarzystwa Historycznego w Polsce.

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2022