Najdłuższy nie operowy utwór Verdiego rodził się stopniowo, a impulsem do jego powstania była śmierć dwóch wybitnych artystów. Gdy w 1868 roku zmarł arcymistrz opery Gioacchino Rossini, poruszony Verdi wymyślił oryginalny sposób upamiętnienia twórcy Cyrulika sewilskiego. Na pierwszą rocznicę śmierci trzynastu kompozytorów miało wspólnie napisać mszę żałobną, każdy po jednym fragmencie. Projekt był w toku, muzyka powstała (Verdi umuzycznił część Libera me), jednak do wykonania nie doszło. Pięć lat później zmarł pisarz i poeta Alessandro Manzoni, autor ikonicznej we włoskiej kulturze powieści Narzeczeni. Wstrząs po jego śmierci był na tyle silny, że kompozytor wrócił po pomysłu mszy żałobnej, poświęconej tym razem Manzoniemu. Do pracy zasiadł sam i równo rok po śmierci pisarza w mediolańskim kościele Świętego Marka zabrzmiała Messa da Requiem.

Powtórzono ją trzy dni później w La Scali i to właśnie sceny operowe wraz z salami koncertowymi stały się najczęstszym miejscem, gdzie wybrzmiewa msza Verdiego. Od razu zyskała przychylność krytyków i publiczności. Niektórzy nazywają ją wręcz jego najlepszą operą, a pisarz i krytyk George Bernard Shaw zażyczył sobie wykonania części Libera me na swoim pogrzebie. Co spowodowało, że dzieło sakralne zyskało taką sławę i bywa określane mianem opery?

Charakterystyczną cechą oper Verdiego jest dbałość o dramaturgię. Komponując, skupiał się na akcji scenicznej, budowaniu teatralnego napięcia i odpowiedniej ekspresji. Do tego posiadał ogromny zmysł melodyczny i łatwość pisania wokalnych scen zbiorowych i chórów. Te wszystkie elementy odnajdziemy w Requiem. Początek sekwencji Dies irae powala uderzeniem boskiego gniewu. Gdy w tekście grzmi nad grobami zwiastująca Sąd Ostateczny trąba, zza sceny odzywają się narastające dźwięki trąbek. W partiach solistów nie brakuje duetów i tercetów, znaczącą rolę w dziele odgrywa chór. Nastrojowi i konstrukcji muzycznej bliżej do muzyki scenicznej niż kościelnej.

Być może za popularnością dzieła stoi też jego uniwersalny charakter. Relacja Verdiego z Kościołem katolickim była trudna. Co prawda w młodości służył przy ołtarzu, lecz w dorosłym życiu nie był blisko Kościoła. Uważa się go za antyklerykała (z przyczyn politycznych: Kościół był przeciwnikiem zjednoczenia Włoch w jedno państwo, czego orędownikiem był Verdi), co widać także w jego operach. Arrigo Boito, autor libretta ostatnich dzieł Verdiego, określił go mianem chrześcijanina w sferze moralnej i społecznej, ale nie katolika sensu stricto. Tak jak na poziomie muzycznym, w warstwie emocjonalnej Requiem Verdi odchodzi od przyjętych sakralnych kanonów na rzecz ogólnoludzkiego odczuwania. Emocje są bardzo bliskie człowiekowi: ludzki jest w Requiem gniew, strach przed śmiercią, refleksja nad przemijaniem. Wszystkie te elementy sprawiły, że przez długi czas obowiązywał zakaz wykonywania Requiem w kościołach, a jego naturalną scenerią stały się wielkie sale koncertowe.

Dzieło kompozytora z Busseto wykona 11 września Teatr Wielki w Poznaniu na inaugurację sezonu artystycznego 2022/2023. Partie solowe wykonają Iwona Sobotka (sopran), Gosha Kowalinska (mezzosopran), Dominik Sutowicz (tenor) i Rafał Korpik (bas), wystąpią również chór i orkiestra Teatru Wielkiego pod batutą Marco Guidariniego. Warto spotkać się z muzyką Verdiego - jej otwartość może być źródłem artystycznych i duchowych przeżyć.

Paweł Binek

• Giuseppe Verdi Messa da Requiem
• dyr. Marco Guidarini
• 11.09, g. 18
• Aula UAM
• bilety 40-80 zł

@ Wydawnictwo Miejskie Posnania 2022