Jeśli zapytać poznaniaków, jaki budynek z ich miasta jest najbardziej znany na świecie, z pewnością padną odpowiedzi: ratusz, katedra, a ostatnio pewnie Stadion Miejski. Nie jest to jednak prawda. Najbardziej znanym poznańskim obiektem, który od lat umieszczany jest w albumach i podręcznikach historii architektury wydawanych na całym świecie, jest Powszechny Dom Towarowy, nazywany po prostu Okrąglakiem. W lipcu planowane jest ponowne jego otwarcie, tym razem po gruntownym remoncie.
Jak żyletki
Okrąglak znajduje się u zbiegu ulic Mielżyńskiego i 27 Grudnia, w samym centrum miasta, niemal w jego geograficznym środku, który został wyznaczony na skrzyżowaniu ulic Gwarnej i Św. Marcin. Na miejscu, w którym dziś stoi Okrąglak, znajdowała się niegdyś kamienica, w której swoją siedzibę miał Bank Cukrownictwa. Kamienica ta została doszczętnie zniszczona w czasie II wojny światowej. Po wojnie powstał dylemat czy rekonstruować budynek w historycznym kształcie, czy też wybudować obiekt nowoczesny. Na szczęście, zdecydowano się na ultranowoczesne wówczas rozwiązanie. Sporządzenie projektu powierzono najbardziej utalentowanemu polskiemu architektowi tamtych czasów Markowi Leykamowi. Na tym szczęście Powszechnego Domu Towarowego się nie skończyło, bowiem sprzyjał mu także czas powstania. Leykam narysował Okrąglak, utrzymany w duchu dojrzałego modernizmu, w roku 1948. Już rok później stałoby się to niemożliwe. Było to związane z nieszczęśliwym splotem architektury z polityką, bowiem w 1949 roku jedynie słusznym stylem architektonicznym ogłoszony został socrealizm i tylko w tym stylu wolno było projektować budynki, szczególnie te o reprezentacyjnym charakterze. Konstrukcja Okrąglaka to duże nowatorstwo: był on jednym z pierwszych w Polsce i pierwszym w Poznaniu budynkiem zbudowanym z prefabrykowanych elementów. Wpisuje się on do bardzo lubianego przez Marka Leykama nurtu "żyletkowców". Nazwa ta wywodzi się od specyficznego podziału elewacji na okna i rozdzielające je wąskie żelbetowe ścianki, przypominające właśnie żyletki. Okrąglak ma 8 pięter, co w ówczesnych czasach było dość znaczną wysokością, więc należał do wyższych budynków w mieście. Interesująca jest geneza oryginalnego okrągłego kształtu budynku. W zamyśle architekta był to sposób, aby nie faworyzować widoku na Okrąglak z żadnej z otaczających go ulic.
Dalsza dyskusja jest bezprzedmiotowa
Na uwagę zasługuje sama postać architekta. Marek Leykam był absolwentem prestiżowego warszawskiego Gimnazjum im. Stefana Batorego oraz Szkoły Sztuk Pięknych im. Wojciecha Gersona. Błyskotliwą karierę architekta rozpoczął na początku lat 30. Brał udział w kampanii wrześniowej, a następnie walczył w armii polskiej we Francji. Najważniejsze realizacje Marka Leykama powstały po II wojnie światowej, należą do nich późnomodernistyczny budynek Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, zaprojektowana w trudnym do zdefiniowania stylu będącym połączeniem socrealizmu i postmodernizmu siedziba Prezydium Rządu, która niedawno została zrewitalizowana w bardzo udany sposób i stała się luksusowym biurowcem oraz Stadion X-lecia PRL, który przeszedł chyba najbardziej wyboistą drogę ze wszystkich jego projektów, od narodowej dumy do największego w Europie bazaru. Stadion X-lecia obecnie już nie istnieje, gdyż na jego miejscu stanął Stadion Narodowy. Marek Leykam znany był z dużego poczucia własnej wartości i przekonania o swojej nieomylności w sprawach architektonicznych. Trudno jednak czynić mu z tego zarzut, wydaje się bowiem, że takie podejście do własnej twórczości i projektów jest warunkiem koniecznym dla tworzenia dzieł wielkich i bezkompromisowych. Do anegdoty przeszły niektóre zachowania Leykama, który zwykł nie brać udziału w niekończących się naradach i burzach mózgów z innymi architektami. Twórca Okrąglaka po prostu wchodził na nie, wygłaszał swoją opinię, po czym stwierdzał, że dalsza dyskusja jest zbędna, a nawet bezprzedmiotowa. W oczywisty sposób takie zachowania nie przysparzały mu sympatii w środowisku architektonicznym oraz wśród partyjnych decydentów, a ostatecznie doprowadziły do tego, że w końcu kariery Leykam dopuszczany był jedynie do projektowania mało reprezentacyjnych obiektów fabrycznych.
Zaniedbany, nagrodzony, odnowiony
W 2005 roku został przeprowadzony konkurs na najlepszy poznański budynek ostatniego półwiecza (1955-2005), konkurs ten wygrał właśnie Okrąglak, zdobywając nagrodę Złotego Quadro. Nagroda ta przyznana została w czasach największego zaniedbania Okrąglaka, kiedy jego elewację zasłaniały gigantyczne banery reklamowe, w jego wnętrzach można było znaleźć jedynie bar z kebabem, sklep z używaną odzieżą i klub ze striptizem na najwyższym piętrze, a znaczna jego część stała pusta. Przyznanie nagrody zapuszczonemu wówczas obiektowi było dowodem no to, jak dobrej klasy jest to architektura i jak doskonale Okrąglak wpasował się w przestrzeń miejską. Przed Okrąglakiem otwiera się obecnie nowa przyszłość. Od 2003 roku jest wpisany na listę zabytków jako pierwszy modernistyczny obiekt w Poznaniu. Wpis został dokonany pomimo protestów dewelopera będącego jego ówczesnym właścicielem. Po kolejnej zmianie właścicieli i określeniu przyszłego biurowego przeznaczenia Okrąglaka, w 2011 roku ruszył jego gruntowny remont i przebudowa, w trakcie której ma zostać przywrócony wygląd Okrąglaka zgodny z pierwotnym projektem. Wyburzone zostały dokładane przez 50 lat przybudówki oraz zewnętrzna klatka schodowa, przywrócono jednolite okna i szary kolor "żyletek" na elewacji.
Marcin Stachowiak