Kultura w Poznaniu

Historia

opublikowano:

Cieniom poległych bohaterów

Dokładnie 100 lat temu, 14 maja 1922 roku, w podpoznańskiej Opalenicy odsłonięto pierwszy pomnik upamiętniający poległych powstańców wielkopolskich.

. - grafika artykułu
Odsłonięcie pomnika Powstańców Wielkopolskich w 1924 roku, poświęcenia dokonuje ks. Kazimierz Maliński. Fot. Kronika Miasta Poznania 1/2002

Pierwszymi formami upamiętnienia poległych powstańców były miejsca ich pochówku. W większości wypadków ciała żołnierzy przewożono (jeszcze w czasie walk) do miejscowości, z których pochodzili, i grzebano na lokalnych cmentarzach. Pogrzeby te gromadziły tłumy mieszkańców i bardzo często przeradzały się w manifestacje patriotyczne. W Poznaniu pierwszy powstańczy pogrzeb odbył się 1 stycznia 1919 roku na cmentarzu Górczyńskim. Tłum poznaniaków towarzyszył w ostatniej drodze Antoniego Andrzejewskiego i Franciszka Ratajczaka, ofiar starcia z Niemcami na ul. Rycerskiej (obecnie ul. Ratajczaka). Na grobie poległych wzniesiono niewielki pomnik projektu Stanisława Jagmina. Umieszczono na nim m.in. słowa "Cieniom poległych Bohaterów w wielkopolskim powstaniu grudniowym w 1918/1919". Jednak pomnik został odsłonięty "dopiero" 13 lipca 1924 roku.

Bohaterów upamiętniano także tablicami pamiątkowymi. Pierwsze tablice, co ciekawe - wykonane z drewna, zawisły w Poznaniu już w 1. rocznicę wybuchu powstania, tj. 27 grudnia 1919 roku. Umieszczono je w miejscu śmierci Ratajczaka i Andrzejewskiego. W 1928 roku tablice z drewna zastąpiono tablicą żeliwną. Wkrótce też zaczęto stawiać pomniki. Pierwszy monument upamiętniający zwycięskie powstanie wielkopolskie i jego uczestników powstał nie w Poznaniu, a w Opalenicy. By projekt doprowadzić do realizacji, powołano komitet społeczny, który zbierał środki na budowę. 3 lipca 1921 roku komitet zorganizował manifestację patriotyczną połączoną z festynem na cześć powstańców poległych pod Zbąszyniem. Loteria pozwoliła zebrać 60 tys. marek, a przedstawiciel 9. Pułku Strzelców Wielkopolskich przekazał 3 tys. marek.

Pomnik odsłonięto 14 maja 1922 roku, czyli dokładnie 100 lat temu. "Stanął na placu szkolnym skromny, lecz skromnością swoją imponujący pomnik z piaskowca na cześć poległych pod Zbąszyniem bohaterów. Nazwiska ich, w liczbie 29, wyryto na pamiątkę pokoleniom na płycie, którą rozpostartymi skrzydłami osłania orzeł biały" - pisał o wydarzeniu lokalny kronikarz. O randze wydarzenia świadczy fakt, że w uroczystości odsłonięcia wziął udział generał Karol Schubert, dowódca 14. Dywizji Piechoty. Składanie wieńców przed pomnikiem stało się odtąd stałym elementem wszystkich uroczystości patriotycznych w Opalenicy.

W Poznaniu w okresie międzywojennym nie zbudowano odrębnego pomnika powstańców wielkopolskich, oprócz monumentu nagrobnego na cmentarzu Górczyńskim. Upamiętniano jednak na różne sposoby odzyskanie niepodległości i już 3 maja 1919 roku rozpoczęto wznoszenie kopca Zmartwychwstania, później przemianowanego na kopiec Wolności. Miał on upamiętniać nie tylko powrót Polski na mapę i przyłączenie Wielkopolski do odrodzonej Rzeczypospolitej, ale także zwycięstwo powstania wielkopolskiego. Usypywanie kopca zakończono symbolicznie 3 maja 1922 roku, a więc nawet wcześniej, niż odsłonięto pomnik w Opalenicy!

Bardziej konwencjonalną formą upamiętnienia odzyskania niepodległości był odsłonięty 30 października 1932 roku monumentalny pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa, znany także jako pomnik Wdzięczności. Został zbudowany ze składek społecznych w Dzielnicy Zamkowej, w miejscu zburzonego przez poznaniaków pomnika kanclerza Ottona von Bismarcka. Miał formę łuku triumfalnego ze stojącą pośrodku czterometrową figurą Chrystusa. Na pomniku umieszczono napis: "Sacratissimi Cordi - Polonia Restituta" (łac. Najświętszemu Sercu - Odrodzona Polska).

Nie można pominąć faktu, że pomysł wzniesienia pomnika, a potem także jego usytuowanie, wygląd oraz znaczące rozmiary budziły w naszym mieście kontrowersje, które zresztą są żywe do dzisiaj. Według Pawła Andersa przed II wojną światową powstało w Wielkopolsce około 40 pomników, 25 tablic pamiątkowych i około 60 nagrobków poświęconych powstańcom wielkopolskim. W wielu wypadkach pomniki powstańcze były, ze względów symbolicznych, stawiane na miejscu rozebranych monumentów pruskich. W przypadku pomnika-kolumny w Zdunach zastosowano "pomnikowy recykling", przerabiając na polski dawny pomnik niemiecki. Pomniki te były świadectwem patriotyzmu i swoistym podziękowaniem za odzyskanie niepodległości, upamiętniały też bohaterów walk o niepodległość. Z tych właśnie powodów były później systematycznie niszczone przez Niemców, którzy za klęskę, którą ponieśli w Wielkopolsce w latach 1918-1919, zapamiętale się mścili. Wszystkie wyżej wymienione pomniki powstańcze zostały zniszczone w czasie II wojny światowej!

Już we wrześniu 1939 roku okupanci zniszczyli pomnik powstańczy w Opalenicy, w październiku wysadzili i rozebrali pomnik Wdzięczności, a w 1940 roku zlikwidowali pomnik nagrobny na cmentarzu na Górczynie. Zmusili także poznaniaków do rozbiórki kopca Wolności. Systematycznie i planowo niszczyli inne powstańcze pomniki w całej Wielkopolsce. Wojnę przetrwało zaledwie kilka z nich, być może niezauważonych lub zignorowanych np. ze względu na niewielki rozmiar. Po wojnie przystąpiono do odbudowy zburzonych pomników. Oczywiście na pierwszym miejscu stawiano odbudowę zniszczonych budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej, dlatego w niektórych przypadkach odtworzenie powstańczych monumentów zajęło nawet kilkadziesiąt lat. Dopiero 19 września 1965 roku odsłonięto okazały, 17-metrowy pomnik Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, pod którym obecnie odbywają się uroczystości rocznicowe. W Opalenicy w 1966 roku odsłonięto pomnik Walk i Męczeństwa, a w latach późniejszych kilka innych pomników i tablic. 18 grudnia 1968 roku odsłonięto odtworzony w dużo skromniejszej formie pomnik nagrobny na Górczynie. Odbudowano też kopiec Wolności nad Maltą, chociaż w nieco innym miejscu. Jego oficjalne otwarcie odbyło się 11 listopada 2018 roku, w 100. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości.

Szymon Mazur

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2022