Niewiele filmów nakręcono w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Poznaniu, ale dwa z nich zapisały się na zawsze w historii polskiej kinematografii. Jednym z nich był zrealizowany i zaprezentowany w 1923 roku dramat Bartek Zwycięzca, oparty wiernie na treści opowiadania Henryka Sienkiewicza. Kolejnym - monumentalna produkcja Gwiaździsta eskadra z 1930 roku o amerykańskich pilotach walczących po naszej stronie w wojnie polsko-bolszewickiej. Bohaterem nakręconego zaledwie pięć lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości filmu Bartek Zwycięzca jest polski chłop, Słowik. Mieszka z żoną i dzieckiem we wsi Pognębin w Wielkopolsce w zaborze pruskim. Gdy w 1870 roku wybucha wojna francusko-pruska, dostaje powołanie do armii i trafia na front. Chociaż pobór był przymusowy, Bartek wierzy w sprawę i wyróżnia się odwagą w walce, m.in. w bitwie pod Gravelotte i Sedanem. Niemiecki generał odznacza Polaka Krzyżem Żelaznym, który odpina ze swojego munduru.
W jednej z potyczek Bartek bierze do niewoli oddział francuskich żołnierzy. Kilku z nich, ku jego zaskoczeniu, to Polacy, co wywraca jego świat do góry nogami. Myślał bowiem, że walczy po "jasnej stronie mocy" ze złymi Francuzami, którzy nastają na jego wolność (dość wątpliwą) i bezpieczeństwo. Rozterki moralne topi w alkoholu i problem pozornie się rozwiązuje. Po wojnie weteran wraca do domu, spodziewając się wspaniałego przyjęcia, honorów i nagród za służbę. Spotyka go jednak rozczarowanie. Gospodarstwo jest w ruinie, a mieszkający w sąsiedztwie Niemcy lekceważą go i prześladują. Gdy syn Bartka zostaje zwyzywany przez nauczyciela, ojciec udaje się do szkoły, będąc pewny, że wyjaśni sprawę na swoją korzyść. Zamiast zrozumienia spotyka się jednak z agresją, która przeradza się w bójkę. Sąd skazuje za to Bartka na rok więzienia i wysoką grzywnę.
Po wyjściu z więzienia wraca do swojego zadłużonego gospodarstwa. Pomoc oferuje mu polski dziedzic, ale Słowik, pod naciskiem Niemców, ofertę odrzuca i w konsekwencji wpada w skrajną nędzę. Ostatecznie musi opuścić swoje gospodarstwo i iść "na poniewierkę". To symboliczna kara za wiarę w niemiecką sprawiedliwość. Film Bartek Zwycięzca zrealizowała Poznańska Wytwórnia Filmowa. Reżyserem i autorem scenariusza był Edward Puchalski, uznawany za pioniera polskiej kinematografii. Chyba zasadnie, bo miał wtedy w dorobku aż dziewięć filmów, a pierwszy nakręcił już w 1913 roku!
By filmowi nadać większą aktualność, w sceny końcowe wmontowano zdjęcia dokumentalne z pierwszych lat niepodległości, m.in. z uroczystości podpisania paktu polsko-francuskiego i pobytu marszałka Ferdynanda Focha w Polsce. W kilku scenach wystąpili weterani powstania wielkopolskiego, których poproszono o przyjście na plan w oryginalnych mundurach lub ubiorach. Poznańska premiera Bartka Zwycięzcy odbyła się 6 października 1923 roku w kinie-variété Apollo, a ogólnopolska - 4 listopada w warszawskim kinie Filharmonia. W Poznaniu zainteresowanie publiczności było tak duże, że film grano trzy razy dziennie, w dwóch salach jednocześnie.
W roli głównej wystąpił Władysław Pytlasiński, znany zapaśnik, niezwykle silny i dobrze zbudowany aktor naturszczyk (185 cm wzrostu), z zawodu komisarz policji z Warszawy. Jego żonę Magdę zagrała Eugenia Zasempianka, aktorka z Poznania, a generała Fryderyka Steinmetza, dowódcę Słowika na froncie - Roman Żelazowski, dyrektor Teatru Polskiego. Sceny batalistyczne, m.in. bitwy z udziałem kawalerii i artylerii, szczególnie docenione przez widzów i krytykę, kręcono na poligonie w podpoznańskim Biedrusku przy wsparciu wojska. Jak się okazuje, już wtedy to miejsce przyciągało filmowców. Przed II wojną światową nakręcono tutaj nie tylko Bartka Zwycięzcę, ale także wspomnianą Gwiaździstą eskadrę ze scenami walk samolotów realizowanych w powietrzu. Z kolei w latach 60. XX wieku powstały tu niektóre kadry do Czterech pancernych i psa, a wreszcie, na przełomie XX i XXI wieku, amerykański dramat sensacyjny Dowód życia Taylora Hackforda oraz Ogniem i mieczem Jerzego Hofmanna.
Bartek Zwycięzca częściowo zachował się do naszych czasów. Zrekonstruowała go w 1980 roku Filmoteka Polska. Do niemej wersji dodano wtedy napisy. Ponowna premiera filmu odbyła się w styczniu 1981 roku. Film do dziś można obejrzeć na specjalnych pokazach. Warto śledzić zapowiedzi takich wydarzeń filmowych, bo tę produkcję najlepiej oglądać na dużym ekranie. Poznańscy filmoznawcy Małgorzata i Marek Hendrykowscy od lat poszukują w archiwach zaginionej Gwiaździstej eskadry. Gdyby ten film odnaleziono, stałby się z pewnością sensacją na skalę ogólnopolską oraz, tak jak Bartek Zwycięzca, ważnym dokumentem tamtych czasów.
Szymon Mazur
© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2023