Rewolucja ukraińska 1917-1921

Ukraińcy liczyli, że I wojna światowa przyniesie im upragnioną niepodległość. Pierwsi zaczęli działać poddani Imperium Rosyjskiego. W 1917 roku powołali swój organ przedstawicielski - Ukraińską Centralną Radę, która 22 stycznia 1918 roku ogłosiła niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej. Jej przywódca, Semen Petlura, zdecydował się na sojusz z Józefem Piłsudskim kosztem zrzeczenia się Wołynia i Galicji. Wojska polskie i ukraińskie wspólnie wkroczyły do Kijowa w maju 1920 roku, a w sierpniu broniły razem Warszawy przed bolszewikami. Mimo zwycięstwa w wojnie z Armią Czerwoną polski rząd zdominowany przez endeków za legalne władze ukraińskie uznał komunistów, podpisując w 1921 roku traktat ryski z Rosją (RFSRR) i Ukrainą Radziecką (USRR). Żołnierze URL zostali internowani w Polsce, m.in. w podkaliskim Szczypiornie.

Galicyjscy Ukraińcy 1 listopada 1918 roku opanowali Lwów i ogłosili powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Polacy, mimo braku przygotowania, chwycili za broń: rozpoczęła się wojna, która zakończyła się w lipcu 1919 roku. Zwycięsko wyszła z niej strona polska. O przynależności Galicji zadecydowały mocarstwa zachodnie, które w marcu 1923 roku uznały władzę Warszawy nad regionem pod warunkiem nadania Ukraińcom autonomii. Polski rząd nigdy go nie spełnił.

Ukraina Radziecka. Ukraińcy w II Rzeczypospolitej

Po I wojnie światowej większość współczesnego terytorium Ukrainy znalazła się w składzie ZSRR. Wołyń i Galicja przypadły Polsce, Zakarpacie - Czechosłowacji, a Bukowina - Rumunii. Do momentu zdobycia władzy w ZSRR przez Stalina na Ukrainie prowadzono politykę "korenizacji", czyli przywiązania ludności do komunizmu poprzez prowadzenie liberalnej polityki narodowościowej. Kultura ukraińska lat 20., narodowa w formie, a socjalistyczna w treści, była fenomenem na skalę światową, by wspomnieć chociażby reżyserów Łesia Kurbasa (teatr) i Ołeksandra Dowżenkę (film).

Okres stalinowski oznaczał dla Ukrainy z jednej strony przymusową kolektywizację rolnictwa, z drugiej - powrót do rosyjskiego szowinizmu. Kolektywizacja doprowadziła do największego ludobójstwa w dziejach Ukrainy - Wielkiego Głodu (Hołodomoru), który pochłonął co najmniej 3 miliony ofiar. Organy bezpieczeństwa ZSRR wymordowały w latach 30. praktycznie całą ukraińską elitę intelektualną.

Ukraińcy w II RP znaleźli się w lepszej sytuacji - fizycznie ich nie wyniszczano, jako naród mieli jednak rozpłynąć się wśród Polaków. W pierwszym etapie polskie władze zaplanowały asymilację państwową, która polegała na wsparciu lojalnych wobec rządu środowisk ukraińskich oraz podsycaniu wewnętrznych podziałów wśród Ukraińców. Kolejnym miała być asymilacja narodowa obejmująca m.in. zmasowane polskie osadnictwo we wschodnich województwach. Część ukraińskich elit w Polsce zdecydowała się na legalną walkę polityczną o prawa Ukraińców w Sejmie, inna część - Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów - wybrała działalność terrorystyczną.

II wojna światowa

Podczas kampanii wrześniowej przeważająca większość Ukraińców w Polsce zachowała lojalność wobec władz w Warszawie. 17 września 1939 roku Armia Czerwona wkroczyła na wschodnie ziemie II RP, przyłączając do ZSRR Zachodnią Ukrainę oraz Białoruś. Na kolaborację z III Rzeszą zdecydowała się OUN. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej frakcja OUN pod wodzą Stepana Bandery ogłosiła we Lwowie akt niepodległości Ukrainy. Decyzja ta nie została uzgodniona z Niemcami, w związku z czym Banderę uwięziono, a jego formacja zaczęła lawirować między współpracą i konfrontacją z nazistami. Cieniem na stosunki polsko-ukraińskie położyła się "rzeź wołyńska" - czystka etniczna na polskiej ludności Wołynia i Galicji Wschodniej przeprowadzona przez banderowców w 1943 roku, która zapoczątkowała konflikt trwający do 1947 roku. Zginęło w nim co najmniej 30 tys. Polaków, w akcjach odwetowych polskiego podziemia - przynajmniej 5 tys. Ukraińców.

Ukraina oraz Białoruś były tymi republikami ZSRR, które najbardziej ucierpiały w trakcie II wojny światowej. Walczyło w niej 7 milionów Ukraińców, z czego 3 miliony zginęły. Wraz z cywilami straty ludzkie sięgnęły 8 milionów. Paradoksalnie Stalin połączył w ramach USRR większość ziem zamieszkanych przez Ukraińców, 650 tys. pozostało na swoich ojczystych ziemiach znajdujących się w granicach pojałtańskiej Polski. Pół miliona z nich, objętych tzw. wymianą ludności, deportowano do USRR w latach 1944-1946. Pozostałe 150 tys. przesiedlono w 1947 roku na "Ziemie Odzyskane" w ramach akcji "Wisła".

Droga do niepodległości

Dzieje Ukrainy po 1945 roku przypominały sinusoidę: lata represji przeplatane były okresami liberalizacji. Zaczęło się od terroru późnego stalinizmu, który dotknął przede wszystkim członków podziemia nacjonalistycznego, a także zlikwidowaną Ukraińską Cerkiew Greckokatolicką. Po śmierci Stalina w 1953 roku na czele ZSRR stanął Nikita Chruszczow, inicjator tzw. odwilży. Wtedy, podobnie jak w latach 20., kultura ukraińska odżyła, oczywiście w ramach wyznaczonych przez partię komunistyczną. Ponownie "śrubę dokręcano" za czasów Leonida Breżniewa, kiedy po raz kolejny rugowano język ukraiński. W latach 70. pojawił się ruch dysydencki związany z Ukraińską Grupą Helsińską. Jedną z ostatnich ofiar łagrów był poeta i członek Grupy Wasyl Stus, który zmarł w obozie na Uralu we wrześniu 1985 roku.

Stus nie dożył pieriestrojki (przebudowy) zainicjowanej przez Michaiła Gorbaczowa. Reformy Gorbaczowa, które miały uzdrowić ZSRR, doprowadziły do upadku Kraju Rad. Jednym z gwoździ do jego trumny była katastrofa elektrowni atomowej w Czarnobylu w kwietniu 1986 roku. Ujawniła ona nieudolność i całkowite zakłamanie komunistycznych władz. W 1989 roku dysydenci powołali Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz Przebudowy (Ruch), początkowo jako inicjatywę społeczną, później przekształcono go w partię polityczną o profilu narodowo-demokratycznym. Ruch zdobył szerokie poparcie społeczne, przede wszystkim na zachodniej i centralnej Ukrainie, niewystarczające jednak, by wyrwać władzę komunistom, tak jak udało się to Solidarności w Polsce.

Ostatnim tchnieniem ZSRR był pucz w Moskwie w sierpniu 1991 roku. Nieudany zamach stanu, zamiast przywrócić stare porządki, otworzył Borysowi Jelcynowi drogę do władzy w Rosji, a Radzie Najwyższej (parlamentowi) Ukrainy umożliwił ogłoszenie niepodległości 24 sierpnia. Społeczeństwo potwierdziło tę decyzję w referendum 1 grudnia, przeprowadzonym razem z wyborami prezydenckimi. Wygrał w nich Leonid Krawczuk, kandydat nomenklatury komunistycznej, pokonując reprezentanta Ruchu Wiaczesława Czornowoła. 2 grudnia 1991 roku Polska jako pierwsze państwo na świecie uznała niepodległość Ukrainy.

Igor Ksenicz

Igor Ksenicz - dr nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, adiunkt w Instytucie Kultury Europejskiej UAM. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół Ukrainy (historii, polityki, kultury), stosunków polsko-ukraińskich, samorządu terytorialnego oraz paradyplomacji. Społecznie zaangażowany w działalność Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego POLSKA - UKRAINA w Poznaniu, Związku Ukraińców w Polsce oraz Ukraińskiego Towarzystwa Historycznego w Polsce.

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2022