"W epoce zawrotnego rozwoju techniki, w epoce zmagań się różnych idei społecznych, rewolucji w dziedzinie pojęć estetycznych, wielkiego kryzysu ekonomicznego, powszechnego zmaterializowania się a tym samym oddalenie się od wszystkiego, co jest iluzją, co może być jedynie strawą dla ducha - wszelkiego rodzaju sztuki piękne, z natury rzeczy, zostały zepchnięte na plan drugi, lub też porwane wirem burzliwego życia współczesnego, przestały służyć właściwemu celowi i upodobniły się statkom bez steru, miotanym kapryśną falą oceanu*" - brzmi niewesoła odpowiedź na moje pytanie, będąca równocześnie wstępem do artykułu zatytułowanego Na marginesie nowej inscenizacji "Carmen", który ukazał się w "Biuletynie Teatru Wielkiego w Poznaniu. Sezonie 1937/1938" (nr 6/1938). Kto jest autorem tego niewesołego podsumowania? Nie wiadomo. Podpisać się zapewne mogło jednak wielu ówczesnych, bacznych obserwatorów tego, co działo się na omawianym polu.

I dalsze refleksje autora, kimkolwiek by on nie był, napawają zadumą nad stanem polskiej kultury: "W ciężkim położeniu jest u nas malarstwo, cierpi literatura, boryka się z ustawicznymi trudnościami muzyka, a mówiąc ściślej instytucje koncertowe, no i wreszcie teatry muzyczne". Zdaniem autora w najgorszym położeniu znajdowała się opera, łącząca w sobie taniec, muzykę i malarstwo, i wymagająca takich nakładów finansowych dla utrzymania całego personelu, które w tamtych latach musiały przyprawiać dyrektorów tego typu placówek o niemały ból głowy. I nie chodziło tu tylko o lekkie, nieprzyjemne pulsowanie w skroni, ale migrenę z prawdziwego zdarzenia! Opera cierpiała w stopniu zatrważającym. Jak się rozwijać, kiedy pomysły z powodu braku środków pieniężnych muszą zatrzymywać się na etapie konceptu? Jak dbać o jakość scenografii i oprawy muzycznej? Czym wynagradzać artystów, którzy zasługują przecież, jak każdy, na coś więcej niż gromkie nawet oklaski? Wszystkie niedopatrzenia będące wynikiem braku pieniędzy skazywały operę na dyskwalifikację w oczach niektórych krytyków i publiczności. Pojawiały się artykuły i głosy, że opera to już przeżytek niedostosowany do czasów współczesnych.

W obliczu tego autor artykułu pisze: "Rozumowanie z gruntu fałszywe. Z chwilą, kiedy muzyka, malarstwo i taniec nie stały się przeżytkiem (tego chyba nikt nie może podawać w wątpliwość) jak może nim być opera, która przecież stanowi najpiękniejszą syntezę tych trzech sztuk pięknych"! Czy można się z tymi słowami nie zgodzić? Równocześnie trzeźwym okiem nasz komentator patrzy na operę jako dziedzinę, w której "coś się przeżyło, a raczej przestarzało". Tym czymś na pewno nie była, nie jest i nigdy nie będzie muzyka. Powodów takiego stanu rzeczy "szukać trzeba w przestarzałości zewnętrznej szaty opery, w zachwianiu się jej walorów jako widowiska". Porównywana z innym -  tak wtedy, jak i dziś - popularnym widowiskiem, jakim jest kino, opera pokazywała pewne swoje braki, szczególnie w warstwie wizualnej, ale także i aktorskiej. Nie każdy przecież śpiewak musi być wybitnym aktorem, a stara scenografia nie może przyciągnąć publiczności złaknionej nowych bodźców wzrokowych i oszałamiających efektów. "Nowoczesny człowiek nie jest w stanie przez cały wieczór przyglądać się rzeczom, które nie pozwalają mu przenieść się łatwo do świata złudzeń, obniżają wartość przeżyć estetycznych, jakie teatr dawać powinien" - pisze dalej autor.

Jak w kontekście tego wszystkiego wypadał Teatr Wielki w Poznaniu? "W Polsce jedynie Poznański Teatr Wielki jest placówką, która w pracy swej kieruje się dążnością do wyjścia na nowe drogi, prowadzące ku odrodzeniu i unowocześnieniu widowisk operowych. Jest niezaprzeczalnie wielką zasługą Dyr. Z. Latoszewskiego, że potrafił, mimo piętrzące się przeszkody, uczynić wielki krok w kierunku obranego celu" - brzmi odpowiedź. I niechaj starczy ona za całe moje podsumowanie. Szczególnie w obliczu jubileuszu 110-lecia działalności tej szacownej instytucji.

Justyna Żarczyńska

* We wszystkich cytowanych fragmentach zachowano oryginalną pisownię.

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2020