Co pewnego można powiedzieć o odkrytej na Zagórzu konstrukcji drewniano-ziemnej z X wieku?

Wczesnośredniowieczny gród poznański na Ostrowie Tumskim, wzniesiony w X wieku, składał się z czterech części: zachodniej z palatium książęcym, części wschodniej z katedrą, części północnej, dobudowanej do dwóch pierwszych, oraz części południowej, stanowiącej zapewne osobną konstrukcję, niepowiązaną konstrukcyjnie z kompleksem trzech pierwszych członów. Prawdopodobnie oddzielona była od zwartej konstrukcji trzech pierwszych członów ciekiem wodnym. Tę część grodu poznańskiego interpretuje się jako przeznaczoną dla rzemieślników i wszelakiej ludności służebnej w stosunku do książęcej części grodu.

Grodzisko, czyli pozostałość grodu na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, w przeciwieństwie np. do grodziska na wyspie Ostrów Lednicki, gdzie do dziś widoczne są pozostałości wałów, nie posiada własnej formy terenowej. W trakcie stuleci zostało całkowicie zniwelowane i dziś jego kształt nie jest czytelny w terenie. Obszar grodu poznańskiego, a w szczególności jego członu na Zagórzu, był intensywnie zabudowywany, zwłaszcza w XIX i XX wieku. Na terenie dawnego grodu i jego wałów stoją budynki wzdłuż ulic Zagórze, Wieżowej oraz Estkowskiego - trasy przelotowej między mostami. Na tym terenie stoją m.in. zabudowania Seminarium Duchownego, a na wałach grodu w części północnej - kanonie, psałterie, archiwum i Muzeum Archidiecezjalne. Rzeczywistego przebiegu wałów całego grodu na Ostrowie Tumskim można domniemywać, pewne są tylko punktowe lokalizacje wałów, ujawnione podczas badań archeologicznych (i na ich podstawie rekonstruowany jest cały przebieg wałów).

Dotychczasowe rozpoznanie archeologiczne członu grodu poznańskiego na Zagórzu jest tylko fragmentaryczne. Badania prowadzone na terenie obecnego seminarium potwierdziły osadnictwo na tym obszarze już w VIII-IX wieku (osada otwarta) oraz ślady po konstrukcjach wałowych grodu (X-XIII wiek). Jednakże odkrycia związane z konstrukcją wału były dotychczas szczątkowe, rejestrowane w niewielkich wykopach i do niewielkich głębokości, sporadycznie tylko dochodzące do warstw z zachowanymi elementami konstrukcji. Rozpoznanie to dotyczy przede wszystkim części północno-zachodniej i północno-wschodniej tego członu grodu.

Jak duży był wał grodu Mieszka w południowej części?

Prowadzone w drugiej połowie 2019 i początkach 2020 roku szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe pozwoliły na zbadanie przebiegu wału na dużej powierzchni. Zarejestrowano zewnętrzną granicę podstawy wału, odsłonięto konstrukcję ław kamiennych oraz ślady po konstrukcjach drewnianych. Ławy kamienne stanowiły wypełnisko skrzyń drewnianych, które nie zachowały się na tym poziomie, czyli ok. 4 m poniżej obecnego poziomu gruntu uległy rozłożeniu. W układzie kamieni czytelne są jednak miejsca, gdzie znajdowały się bele drewniane budujące skrzynie. Na poziomie ok. 5,5-6 m poniżej dzisiejszego poziomu gruntu zachowały się konstrukcje skrzyń drewnianych, które stanowiły szkielet wału. Pobrane z nich próbki drewna do badań dendrochronologicznych pozwoliły na uzyskanie ponad 40 dat mówiących o roku ścięcia drzewa użytego do budowy, z odcinków na całej odsłoniętej szerokości wału.

Wyniki badań archeologicznych dają w miarę precyzyjny obraz przebiegu wału grodu w tej części Ostrowa Tumskiego, ale tylko na tym, południowo-wschodnim fragmencie. Badania te przyczyniły się do poszerzenia naszej wiedzy o wyglądzie, konstrukcji, zasięgu i latach budowy grodu Mieszka I na Zagórzu. Dotychczas sugerowano, że korona wału w tym rejonie przebiegała po południowej i wschodniej stronie ulicy Zagórze, a granica podstawy wału była niewiele więcej wysunięta na południe i wschód. Wiemy teraz, że wał grodu przebiega w tym rejonie ok. 30 m dalej na południe (czyli de facto ten człon grodu zajmuje większy obszar) i jest znacznie szerszy, niż dotychczas sądzono. Opierając się na dotychczasowych badaniach wykopaliskowych w różnych częściach Ostrowa Tumskiego, szerokość wału u podstawy oceniano na ok. 20-30 m. Na Zagórzu odsłonięto wał na szerokości ok. 40 m i to nie jest jeszcze jego całkowita szerokość.

Co to odkrycie zmienia w naszej wiedzy o grodzie Piastów na poznańskim Ostrowie w X wieku?

Dzięki uzyskanym datom z prób dendrochronologicznych wiemy, że ten człon grodu powstał w trzech fazach budowy, w latach 968-986. Nie odkryto tam natomiast żadnej baszty ani kościoła św. Mikołaja, o czym niosła wieść gminna. Wszelkie odsłonięte elementy murowane okazały się pozostałościami po fundamentach i piwnicach budynków współczesnych, z XIX/XX wieku. Odkrycie to nie zmienia naszej wiedzy o grodzie z X wieku, ale znacznie ją poszerza i uściśla. Przede wszystkim duża seria dat dendrochronologicznych precyzyjnie datuje budowę tego członu grodu w trzech fazach na lata 968-970, 978-980 i 986.

Czy Poznań był w X wieku największym, najważniejszym grodem państwa Piastów?

Poznań był w tym czasie na pewno jednym z najpotężniejszych grodów piastowskich. Obszarowo przewyższał grody na Ostrowie Lednickim czy w Gieczu. Konkurował wielkością i znaczeniem z grodem w Gnieźnie, jednak nasza wiedza o grodzie poznańskim, a przede wszystkim o grodzie gnieźnieńskim jest niewielka i raczej nie uprawnia do wysuwania wniosków o dominacji któregoś z nich. O tym, że gród w Poznaniu był naprawdę potężnym założeniem fortyfikacyjnym, może świadczyć choćby to, że w 1005 roku cesarz Henryk II z potężną armią zatrzymał się "o dwie mile od poznańskiego grodu" i wolał pertraktować warunki pokoju, niż zdobywać Poznań.

Czy na Ostrowie Tumskim będą prowadzone dalsze badania archeologiczne?

Badania na Zagórzu prowadziła archeologiczna firma prywatna, jednak w ścisłej współpracy z naukowcami z UAM w Poznaniu i UMK w Toruniu: archeologami,  geoarcheologami, geomorfologami, palinologami i dendrochronologami. Wydział Archeologii UAM udostępnił do badań nowoczesną technologię dokumentacji, opracowaną na Wydziale Archeologii UAM. Dokumentacja ta pozwala na udokumentowanie przebiegu eksploracji z zastosowaniem metody fotogrametrycznej.

Obecnie na terenie Ostrowa Tumskiego nie są planowane naukowe badania wykopaliskowe. Jednak wszelkie prace ziemne związane z realizacją inwestycji na tym terenie zawsze muszą być objęte badaniami archeologicznymi w zakresie zależnym od rodzaju planowanych prac ziemnych - bądź jako wyprzedzające inwestycję badania wykopaliskowe, bądź badania towarzyszące realizacji inwestycji. Ochrona dziedzictwa archeologicznego na tym terenie, mająca na celu także tam, gdzie jest to możliwe, zachowanie go dla przyszłych pokoleń w stanie możliwie nienaruszonym, umożliwiającym przyszłym pokoleniom poznanie i obcowanie z autentycznymi, nienaruszonymi zabytkami przeszłości zmierza do tego, aby w miarę możliwości minimalizować ingerencje w struktury zabytkowe.

Rozmawiał Piotr Bojarski

*Bogdan Walkiewicz - pracownik naukowy i badacz z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, archeolog nadzorujący wykopaliska przy ul. Zagórze.

© Wydawnictwo Miejskie Posnania 2020