Tradycje przemysłowe Zagłębia Ruhry sięgają już XVI wieku, kiedy w okolicach rzeki Ruhry zaczęto wydobywać węgiel. Mniej więcej w połowie XVIII wieku powstały pierwsze huty żelaza. Przez następne 200 lat Zagłębie Ruhry stało się centrum przemysłu ciężkiego, w historii regionu funkcjonowało aż 3200 kopalń. W krajobraz na stałe wpisały się fabryczne kominy, stalowe konstrukcje szybów i gigantyczne koparki. Okres prosperity, którego nie zakłóciła II wojna światowa, przerwał początek kryzysu węglowego z 1957 roku, spowodowany przede wszystkim dostępem do tańszego węgla z importu oraz wzrastającymi kosztami utrzymania pracowników. Nierentowne zakłady stopniowo zamykano, wzrastało bezrobocie, a wraz z nim problemy społeczne. Gdy okazało się, że przemysłu nie da się już uratować, konieczne stało się opracowanie nowej strategii rozwoju regionu, w której główny nacisk położony został na usługi, turystykę, naukę oraz kulturę.

Zagłębie Ruhry weszło w etap głębokich przemian strukturalnych, które jeszcze się nie skończyły. Zrewitalizowana postindustrialna architektura zmieniła się w centra handlowe, parki rozrywki, muzea czy hale koncertowe, pozostałe po odkrywkach dziury w ziemi zalano wodą tworząc sztuczne jeziora służące rekreacji, a wokół nich posadzono zieleń. Jak wspomina Peter Liedtke do dziś dla wielu osób na wizerunek Zagłębia Ruhry składają się  "węgiel, stal, sadza i pot". O tym, że jest inaczej, przekonuje zainicjowana przez niego kolekcja fotografii dokumentalnej Pixelprojekt_Ruhrgebiet, której fragmenty można zobaczyć podczas trwającej w Poznaniu piątej edycji Festiwalu Fotodokumentu.

Mozart w szybie kopalni

Zasadnicza część festiwalu "Sztuka Rewitalizacji - wystawa współczesnej fotografii niemieckiej" została podzielona między dwie uzupełniające się przestrzenie. Galeria 2piR prezentuje zdjęcia Petera Liedtke oraz Thomasa Pflauma, które w kompleksowy sposób opowiadają o zmianach, jakie zaszły w przyrodzie i gospodarce Zagłębia Ruhry od początku lat dziewięćdziesiątych. Są jednocześnie wprowadzeniem i osadzają w szerszym kontekście zdjęcia zaprezentowane w Galerii Miejskiej Arsenał, które bliżej przyglądają się ludziom i zjawiskom związanym z rewitalizacją.

Peter Liedtke w serii "Rzeźba Emscherpark" bez komentarza wprowadza widza w świat poprzemysłowej natury i architektury okolic Emschery. Gęste lasy przecinają: rdzawy strumień i linia kolejowa, nad kwitnącymi łąkami w tle majaczą betonowe wieżowce i kominy, monumentalne hale i pozostałości fabryk górują nad człowiekiem i podporządkowują go sobie.  

Thomas Pflaum w serii zdjęć "93/03- Zagłębie Ruhry" przygląda się zmianom z mniejszego dystansu. W "Colani Ufo" pokazuje, jak dodając futurystyczną kopułę Luigi Colani przekształcił klatkę szybową kopalni Minister Achenbach we współczesną rzeźbę. W 1996 roku rejestruje wysadzenie w powietrze biblioteki w Dortmundzie i Johanessa Raua dyrygującego chórem podczas otwarcia największego centrum handlowego "CentrO" w Oberhausen. Pflaum nie ogranicza się do estetycznego pokazania zrewitalizowanej architektury. Swój obiektyw kieruje również na melomanów, którzy w kaskach wysłuchują koncertu Mozarta w szybie kopalni Werne czy turystów wyjeżdżających z tunelu pod sztucznym wulkanem w Movie World wytwórni Warner Bros w Bottropie. Dostrzega problemy społeczne i troski poszczególnych mieszkańców: strajkujących przeciwko zamykanym kopalniom i cofaniu dopłat do rolnictwa górników czy Petera Hempela, byłego dyrektora koksowni Kaiserstuhl w Dortmundzie, który przygląda się ruinom wysadzonych przed chwilą kominów zakładu eksploatowanego zaledwie 8 lat. Możliwe do demontażu elementy koksowni zostały rozebrane przez pracowników nowego właściciela - chińskiej spółki, która przewiozła je do Chin i tam zmontowała ją ponownie. Ta ostatnia fotografia zostaje rozwinięta w drugiej częścią wystawy. Migawki z procesu rozbiórki udokumentował Dirk Krüll, którego zdjęcia można zobaczyć w Arsenale.

Pomniki ery przemysłowej

Wchodzący do galerii Arsenał widz zostaje skonfrontowany z wiszącymi na środku portretami górników zwalnianych z zamykanej kopalni Lippe w Gelsenkirchen, autorstwa Beatrice Klein. Klein umieściła popiersia mężczyzn na grafitowym tle, którego kolor jest zbliżony do sadzy pokrywającej ich twarze. Nie sposób przejść obok nich obojętnie, postaci z portretów patrzą wchodzącemu prosto w oczy. Sascha Krauss w nieco prześmiewczy sposób w cyklu "Zmiana perspektywy" wciela się w portrety nowych mieszkańców Zagłębia Ruhry: pracownika pubu albo kiosku z piwem, robotnika przemysłowego, zajmującego się swoim ogródkiem emeryta czy młodego, ukrywającego się za ciemnymi okularami, miłośnika motoryzacji. Faith Kurceren zwraca uwagę na tureckich imigrantów, których w samym Zagłębiu Ruhry mieszka około 235 tysięcy. Członkowie trzeciego już pokolenia imigrantów, które wychowało się już w Niemczech pracuje w gastronomii i w przemyśle, ale mogą też być gwiazdą boksu czy nauczycielką w lokalnej szkole. Irina Wolf cyklem "Na życzenie" przypomina o prostytutkach pracujących legalnie przy dortmundzkiej Ravensbergerstrasse. Do kwestii społecznych odnosi się również Harald Hoffman szukając śladów biedy w Mühlheim. Znajduje ją w wypełnionym zabawkami dziecięcym pokoju i szczerbatym uśmiechu mężczyzny z papierosem.

Julia Unkel w cyklu "W obliczu" fotografuje rzeźników na czystym białym tle, o zawodzie świadczą jedynie zakrwawione fartuchy. Osobno przedstawia świeżo odciętą głowę zwierzęcia i rzeźnicki hak. Sterylne zdjęcia próbują pokazać rzeźnię w sposób obiektywny, jednak mam wrażenie, że artystka odsłania tylko część prawdy. Sposób "produkcji" mięsa, podobnie jak innych przemysłowo wytwarzanych produktów, został przed widzem ukryty. Markus Düddera w serii "1000 °C, zdjęcia z krematoriów" pokazuje, że w zindustrializowanym świecie, również do ludzkiej śmierci podchodzi się w sposób stechnicyzowany. Artysta, podobnie jak Unkel, ukrywa przed widzem to, co dzieje się w przestrzeniach zakładu na co dzień. Fotografuje pusty stół, piec krematoryjny, krzesła, które czekają na żałobników.

Britta Lauer w serii "Złomowyspa" przywołuje kulisy rewitalizacji, o których zazwyczaj chce się zapomnieć. Zanim powstaną piękne lofty, muzea czy inne obiekty użyteczności publicznej - trzeba zrobić coś z zalegającym złomem. W Duisburgu, na największym w Europie złomowisku, Lauer znajduje nie śmietnik, ale abstrakcyjne kompozycje i pomniki wystawione przemysłowej erze.

Fotografowie zaproszeni do wystawy przez Petera Liedtke i Monikę Piotrowską pokazują jak mocno zróżnicowany jest obraz Zagłębia Ruhry. Zrewitalizowane budynki odwiedzają osoby o różnym statusie materialnym i społecznym. Przemysł nie definiuje już w takim stopniu tożsamości  mieszkańców regionu. Mieszkańcy Zagłębia mają dostęp do tych samych rozrywek czy sklepów, co  inne niemieckie landy. Zdjęcie Thomasa Pflauma przedstawiające galerię handlową w byłym browarze Thier w Dortmundzie zatytułowane jest "W końcu tak, jak wszędzie". Czy spełniły się już wszystkie marzenia mieszkańców?

Aleksandra Glinka

• 5. Festiwal Fotodokumentu "Sztuka rewitalizacji - wystawa współczesnej fotografii niemieckiej"
• 28.11.-11.01.2013 - Galeria 2piR w WSNHiD (ul. Kutrzeby 10)
• 14.12.-27.01.2013 - Galeria Miejska Arsenał (Stary Rynek - Arsenał)