Na ciemnym ekranie ledwo można dostrzec zarysy poruszającej się jakby w somnabulicznym transie dziwnej postaci. To Gregor Samsa, który właśnie stał się robakiem. W rytm fortepianowej muzyki pojawiają się kolejne ujęcia. Gregor, który utknął w kącie w swoim własnym łóżku, macha bezradnie cienkimi łapkami. Zostaje uwięziony z swoim pokoju, a wraz z nim cała rodzina. Postacie matki i ojca z głowami lalek zamknięte są w pochylonej ramie obrazu. Przychodzący do nich prokurent, próbujący dociec powodu nieobecności komiwojażera w pracy, również zostaje wtłoczony w tę przestrzeń. Siedemnastoletnia siostra Gregora Greta jest jedyną osobą w rodzinie, która próbuje podtrzymać z nim kontakt, przynosi mu jedzenie, sprząta w pokoju. Jako jedyna próbuje się z tego koszmaru wydostać. Jej postać wyraźnie kontrastuje z tonacją filmu - wypełniająca cały ekran figura ubrana jest w pasiastą suknię. Dziewczyna otwiera w szerokim uśmiechu jaskrawo czerwone usta i spoza woalki spogląda w stronę widowni.

Film, podobnie jak poprzednie realizacje braci Quay - legendarnych amerykańskich twórców animacji, rządzi się swoją logiką. Linearną narrację przerywa pojawiający się co kilka ujęć surrealistyczny zegar, który przypomina o upływającym czasie. Niewygodna sytuacja ma swój koniec. Gregor umiera. Jego wysuszone zwłoki zostają wymiecione przez posługaczkę. Życie wraca do normy.

"Przemiana" braci Quay inspirowana opowiadaniem Franza Kafki do muzyki Leoša Janáčka to jedna z dwóch premier pokazanych podczas tegorocznego Animatora. Film powstał z inicjatywy Mikhiala Rudy, urodzonego w Uzbekistanie, tworzącego od lat 70-tych we Francji pianisty i wszechstronnego twórcy. Rudy zdziwiony był faktem, że Kafka i Janáček, choć żyli w tym samym czasie w Pradze i mieli wspólnego przyjaciela Maxa Broda, nigdy się nie poznali. Film braci Quay ma być metaforycznym spotkaniem tych dwóch znaczących przedstawicieli czeskiej kultury.

Animatorski duet już sięgał po twórczość Kafki i Janáčka w przeszłości. W 1981 roku na podstawie prozy Kafki powstał "Ein Brudermord", który jednak nigdy nie został publicznie pokazany. W animacji wykorzystano bowiem utwory Pendereckiego, do których producentowi nie udało się zdobyć praw autorskich. W 1983 roku bracia nakręcili biograficzną animację o życiu Leoša Janáčka.

Europejska premiera "Przemiany" odbyła się 21 marca 2012 roku w Cite de la Musique w Paryżu. Animacji braci Quay towarzyszyła, wykonana na żywo przez Mikhaila Rudy, Sonata es-moll "Z ulicy 1 X 1905" Janáčka. Podczas poznańskiej projekcji wykonanie to zostało odtworzone.

Sonata Janáčka powstała w 1906 roku jako hołd dla Františka Pavlíka, który zginął pchnięty bagnetem 1 października 1905 podczas demonstracji popierającej powstanie czeskiego uniwersytetu w Brnie. Dlaczego właśnie ten utwór towarzyszy "Przemianie" braci Quay? Pavlík był stolarzem, ofiarą walki z niemiecką okupacją. Samsa - bohater "Przemiany" - komiwojażerem, który stał się ofiarą biurokratycznego systemu i własnej rodziny. Pavlík ginie jak bohater i zostaje wyniesiony do rangi symbolu walki z okupacją o prawo do zachowania czeskiej kultury. Samsa umiera jak wyrzutek, zostaje potraktowany jak śmieć, a jego śmierć jest ulgą i wyzwoleniem dla pozostałych członków rodziny. Jego postać wydaje się być całkowitym przeciwieństwem robotnika. A może to nie on jest bohaterem?

W "Przemianie" braci Quay bardzo łatwo można odnaleźć klaustrofobiczną atmosferę kafkowskiego opowiadania. Jedyną osobą, która przeciwstawia się zastanej sytuacji jest Greta. Gregor, mimo początkowej woli walki, poddaje się sytuacji. Greta jest jedyną postacią, która w animacji zachowuje ludzką twarz. Czy bracia Quay próbują powiedzieć, że protest czyni człowiekiem?

Aleksandra Glinka

• "Przemiana", reż. bracia Quay
• 13.07, godz. 20.30, kino Apollo